توحید عالم گیر

منظر توحیدی چون سنگ بنای دین کیفیتی اشتدادی است. تصور یک عامی از توحید با آنچه که در قلب یک عارف تجلی می‌کند بسیار متفاوت است. این وضعیت همانگونه که به نسبت انسان‌های یک عصر صحیح است به نسبت انسان‌های اعصار مختلف صادق است، اما این به معنای تکامل دین در گذر زمان نیست. آنچه در نوسان است نه دین که فهم دینی است.

از ابتدای ظهور انسان تا کنون همواره افق توحیدی با شدت و ضعف متفاوت وجود داشته است. کیفیت اشتدادی توحید لزوماً در نسبت با گذر تاریخی و در معنای تکاملی نیست بلکه همواره و در هر دوره‌ای شدت و ضعف متفاوتی داشته است. مگر نه این است که ابراهیم (ع) که قریب به چهار هزار سال پیش می‌زیست اکنون و تا یوم الدین امام موحدین است!